મેનેજમેન્ટનું પંચતંત્ર

 જેમ જૂના જમાનામાં પંચતંત્ર હતું તેમ આધુનિક જમાનામાં મેનેજમેન્ટ પાસે ‘કેસ સ્ટડી’ છે. તો જોઇએ પંચતંત્રના સ્વરૂપમાં કેટલાંક કેસલેટ્સ એટલે કે લઘુ કથાનકો.- - - - - 

સરકસમાં વાંદરો-વાંદરી પરણી ગયાં. થોડા સમય પછી વાંદરીને સારા દિવસો જવા લાગ્યા. સરકસના પ્રાણી ડોક્ટરે વાંદરીને તપાસીને પૂછ્યું, ‘કેવું બાળક જોઇએ-છોકરો કે છોકરી?’ પ્રસૂતાએ જવાબ આપ્યો, ‘તેના પગ સાઇકલ ચલાવવા જેટલા લાંબા હોય અને માથું તોપના નાળચામાં સમાઇ શકે તેવું હોય એમ કરજો. પછી છોકરો હોય કે છોકરી તેનો કોઇ ફેર પડતો નથી.’-(કથાબોધ : કર્મચારી પુરુષ છે કે સ્ત્રી તે મહત્વનું નથી. જે કામ તેને સોંપાયું છે તે બરાબર કરે છે કે નહીં તે વાત અગત્યની છે... )

દૂરના, નજીકના, દિલના અને દિમાગના સંબંધો

એમાં તમે છો, હું છું અને થોડા મિત્ર છે,

એથી જ જીવનકથાના પ્રસંગો સચિત્ર છે.

- બરકત વિરાણી ‘બેફામ’

માણસ આખી દુનિયા સામે લડી શકે છે પણ પોતાના લોકો સાથે લડી શકતો નથી, કારણ કે ત્યાં એને ‘જીતવું’ હોતું નથી પણ ‘જીવવું’હોય છે. આખી દુનિયા પ્રેમ કરતી હોય પણ આપણે જેને પ્રેમ કરતાં હોય એવી એક વ્યક્તિ જો આપણને નફરત કરતી હોય તો જિંદગીમાં અધૂરપ લાગે છે.

સંબંધો બહુ અટપટી ચીજ છે. કેટલાક સંબંધો દૂરના હોય છે અને કેટલાક નજીકના. કેટલાક દિલના હોય છે એટલે કેટલાક દિમાગના. કેટલાક લોહીના હોય છે અને કેટલાક પાણીના. થોડાક સંબંધો આંસુના હોય છે. હસી શકાય તેવા સંબંધો ઘણા હોય છે પણ રડી શકાય એવા સંબંધો શોધવા પડે છે. રડવા માટે જ્યારે કોઈ ખભો ન મળે ત્યારે માણસ ખૂણો શોધે છે. તમારી પાસે એવી વ્યક્તિ છે જેની પાસે તમે કોઈ સંકોચ વગર રડી શકો? આંસુ આપણું પડે અને પીગળતું કોઈ હોય ત્યારે સાચો સંબંધ જીવાતો હોય છે. કોઈ સમજવાવાળું હોય તો માણસ વેદના પણ જીવી જાય છે.

કેટલાક સંબંધો કામના હોય છે, કેટલાક ન-કામના હોય છે અને મોટા ભાગના સંબંધો માત્ર ‘નામ’ના હોય છે. માણસનું ‘નામ’ હોય તો માન આપનારા પણ કેટલાક સંબંધો હોય છે. મન વગરના નમન ગરજાઉ હોય છે. ગરિમાવાળા સંબધોનો દુકાળ છે. આપણે કેટલા બધા સુકાયેલા અને ચીમળાયેલા સંબંધો જીવતાં હોઈએ છીએ ?

પ્રિય વ્યક્તિની આંખ ભીની કર્યાનો આનંદ

દોડતું આવી છુપાઈ જાય છે, કોક મારામાં સમાઈ જાય છે,લાગણીનું સરનામું હું શું લખું? આંખ પણ સાલી ભરાઈ જાય છે.

 - શૈલેશ પંડયા ‘ભીનાશ’

જિંદગીની કેટલીક ઘટનાઓ એવી હોય છે જે ક્યારેય ભુલાતી નથી. થોડીક ઘટનાઓ એવી હોય છે જે યાદ આવે ત્યારે આંખોના ખૂણામાં ભીનાશ બાઝી જાય છે. આંખો ભીની હોય છતાં દિલને ટાઢક થાય એવી ઘટનાઓ જીવનની સાચી મૂડી હોય છે. જિંદગીની ઘણી ખુશી એવી હોય છે જે બયાન કરવા માટે આપણને શબ્દો જડતાં નથી,શબ્દો જડી જાય તો પણ વ્યક્ત થઈ શકાતું નથી. આવા સમયે આ શબ્દો આંખોમાં ઉભરી આવે છે. જે ક્ષણની રાહ જોતાં હોઈએ એ ક્ષણ જ્યારે સામે આવી જાય ત્યારે સમય પણ એક અલૌકિક અવતાર ધારણ કરી લેતો હોય છે. આ ક્ષણ સાક્ષાત્કારની હોય છે, આ ક્ષણ ચમત્કાર જેવી હોય છે. માણસને એવું ફિલ થાય છે કે બધું જ મળી ગયું, જિંદગીમાં હવે કોઈ અપેક્ષા નથી, એવી લાગણી જિંદગીમાં બહુ ઓછી વખત આવતી હોય છે.

તમારી શરતે તમે કોઈને સુખી કરી શકો નહીં

સુખી થવું સહેલું છે કે કોઈને સુખી કરવું સહેલું  છે ? સુખ એક પરિસ્થિતિ છે. સુખ વ્યક્તિગત છે. કઈ વ્યક્તિને કઈ વાતથી કે કઈ પરિસ્થિતિથી સુખ મળશે એ કહેવું અઘરું છે. બધાંનું સુખ એકસરખું હોતું નથી. સુખનું કોઈ માપ હોતું નથી. સુખ એ એક ફીલિંગ છે. ખળખળ વહેતાં ઝરણાનું દૃશ્ય કોઈને સુખમય લાગે છે તો કોઈને આ જ દૃશ્યમાં કોઈ નવીનતા કે રોમાંચ જેવું લાગતું નથી. કોઈને જંગલમાં ગમે છે તો કોઈને જંગલનો ડર લાગે છે. એટલે જ સુખની કોઈ સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા થઈ શકતી નથી.

સુખ સ્થળ, સમય અને સંજોગોની સાથે બદલાતું રહે છે. આજે જ્યાં ગમતું હોય ત્યાં આવતીકાલે ન ગમે એવું પણ બનતું હોય છે. માણસ એના જીવનમાં જે કંઈ કરે છે એનો અંતિમ હેતુ સુખ હોય છે. દરેક વ્યક્તિને સુખી થવું છે. સુખી થવા માટે માણસો દુઃખી થવા પણ તૈયાર હોય છે અને મોટા ભાગના દુઃખનું કારણ પણ સુખી થવાના પ્રયત્નો જ હોય છે. માણસ માત્ર સુખી થવા માટે જ જીવતો નથી. માણસ કોઈને સુખી કરવા માટે પણ જીવતો હોય છે.

આપણે ક્યારેય 100% કેમ નથી હોતા?

જિંદગીની સાંજ ઢળતી જાય છે, મીણબત્તી રોજ બળતી જાય છે,

ભાઈ  જીવનને સુધારો જેટલું, એટલી ભૂલો નીકળતી જાય છે.

-બાલુભાઈ પટેલ

આપણામાંથી કેટલા લોકો પોતાની જિંદગી હન્ડ્રેડ પર્સન્ટ જીવતાં હોય છે? જે લોકો પોતાની જિંદગી પૂરેપૂરી એન્જોય કરે છે એને ક્યારેય અધૂરપ લાગતી નથી. જોકે, આવા લોકો કાયમ લઘુમતીમાં જ હોય છે. જિંદગીને સમજવી એક વાત છે અને જિંદગીને જીવવી એ બીજી વાત છે. જિંદગી વિશે જેને સમજ હોય એ પણ જિંદગીને પૂરેપૂરી જીવતાં હોતા નથી. બધાને ખબર છે કે આમ હોવું જોઈએ, આવી રીતે જીવવું જોઈએ, સંબંધોમાં સત્ય, અસત્ય અને અર્ધસત્યની સમજ પણ આપણને હોય છે. સક્સેસના દરેક ફંડા આપણને મોઢે હોય છે પણ આપણે એનો અમલ કરી શકતા નથી. દરેકને એવું જ લાગે છે કે ક્યાંક કશુંક ખૂટે છે. સમથિંગ ઇઝ મિસિંગ. આવું લાગવાનું એક કારણ એ છે કે આપણે ક્યાંય હન્ડ્રેડ પર્સન્ટ હોતા નથી. અધૂરા હોઈએ તો અધૂરપ જ લાગવાની છે.

મને કયાંય ગમતું નથી, શું કરું?

જીવનની સમી સાંજે મારે જખ્મોની યાદી જોવી’તી,

બહુ ઓછાં પાનાં જોઈ શક્યો, બહુ અંગત અંગત નામ હતાં.

– સૈફ પાલનપુરી

માણસને વેદના, દર્દ અને પીડા સાથે આખા આયખાનો સંબંધ છે. એ ત્રણ સાથે જેટલો સંબંધ છે એટલો જ સંબંધ સુખ, ખુશી અને શાંતિ સાથે છે. તમામ લોકો પાસે આ બધું જ છે. માણસ આમાંથી જેને પંપાળે રાખે એ એનો સ્વભાવ બની જાય છે. એવો કયો માણસ છે જેને કોઈ જ વેદના નથી? દરેક વ્યક્તિ પાસે પોતાની વેદના હોય છે.

સુખી અને શાંત દેખાતા માણસો ખરેખર કેટલા સુખી હોય છે? હકીકતે દરેક માણસની અંદર વેદનાનો દરિયો ઘૂઘવતો હોય છે, પણ સમજુ માણસ વેદનાને સમજે છે, સ્વીકારે છે અને હસતા મોઢે સહન કરી લે છે. આગ નજીક હાથ ચાલ્યો જાય તો આપણે તરત જ આપણા હાથને ખેંચી લઈએ છીએ. આવું આપણે વેદના સાથે શા માટે નથી કરતા? જે વસ્તુ, જે વાત કે જે સ્થિતિ આપણા માટે અસહ્ય હોય તેનાથી આપણે દૂર કેમ નથી થતાં? સુખ એટલે દુઃખનો અસ્વીકાર. મારે દુઃખી નથી થવું, મારે દુઃખને સ્પર્શવા નથી દેવું. આવું વિચારવાનો મતલબ એવો નથી કે સ્વાર્થી થઈ જવું અને ફક્ત આપણું અને આપણાં સુખનું જ વિચારવું. સમજવાનું એટલું જ છે કે દુઃખ તો આવવાનું જ છે, વેદના તો થવાની જ છે. એ વેદનાને આપણા ઉપર કેટલી હાવી થવા દેવી?

નવા વર્ષના પહેલા દિવસે…

આજથી નવું વર્ષ શરૂ થાય છે આપણી જિંદગીમાં શું નવું ઉમેરવાનું છે ? ગયું એ ગયું, ઘણું બધું ભૂલી અને ઘણું બધું ભૂંસી, નવા સમયનું સ્વાગત કરીએ. સમયની સાથે માણસ ઊગવો અને ખીલવો જોઇએ. ઉદાસી અને અણગમાને ખંખેરી નાખો, ખુશી, સુખ અને આનંદ તો મોજુદ જ છે. નવું વર્ષ છે, આવો નવાં સપનાં, નવી આશા અને નવી શક્તિનો સંચાર કરીએ…

આજે તારીખિયું બદલી ગયું. કેલેડન્ડરના ડટ્ટા હવે આઉટ ઓફ ડેઇટ થઇ ગયા છે. સમય ડિઝિટલ બની ગયો છે. મોબાઇલ, ટેબલેટ,લેપટોપ અને કમ્પ્યૂટરમાં સમય ચૂપચાપ આંકડા બદલતો રહે છે અને આગળ વધતો રહે છે. સતત પરિવર્તન એ સમયની પ્રકૃતિ છે. ઘડિયાળની ફિતરત આગળને આગળ વધવાની છે, પણ આપણી ? આ વર્ષમાં આપણી લાઇફમાં કેટલી જિંદગી ઉમેરાઇ ?

'એ લોટ કેન હેપન ઓવર એ કોફી’ની માફક આ દિવાળી ની સાફસૂફીમાં કેટકેટલું થઇ શકે છે

દિવાળીની સાથે જોડાયેલી બધી બાબતો બદલવા લાગી છે. કાર્ડસ ના બદલે મોબાઈલ મેસેજીસ, દીવડાની રોશની ને બદલે સીરીઝ, રંગોળીને બદલે સ્ટીકર્સ… પણ એમાં હાથનો ‘ટચ’ નથી. જાતે જે કરો, એમાં સમય આપવો પડે. એટલે જ રેડીમેઈડ કરતા હેન્ડમેઈડનું મૂલ્ય વઘુ છે. અને દિવાળીમાં હજુ ય એક હેન્ડમેઈડ બાબત ગાયબ થઈ નથી. એ છે – ઘૂળજાળાં ઉર્ફે સાફસફાઈ. કારણ કે, સાવ કંઈ હોય જ નહિ એવા ગરીબોને સાફસફાઈની જરૂર ન પડે. બાકી કાં જાતે, અને બહુ દોલતમંદ હો તો નોકરો પાસે સાફસૂફ કરીને નવેસરથી ગોઠવવાનું કામ તો કરવું પડે. ચેન્જ ઈઝ કોન્સ્ટન્ટ. જૂનો ચહેરો ન બદલી શકાય, પણ નવી સ્ટાઈલ તો કરી શકાય ને ! ૠતુઓની જેમ ધરતી ગોઠવણ કે રંગો પણ સમયાંતરે બદલાતા રહે તો એ શણગારનો શૃંગાર મનને મોહક લાગે ! જેમ નાહીને નવા કપડાં પહેરીને આપણને તાજગી લાગે, એમ ઘર પણ નહાઈધોઈને નવું નક્કોર ભાસે !

દિવાળીની મેન્ડેટરી સાફસફાઇ એ કેવળ પાડોશીઓની શરમે થતી ફરજ નથી. એ છે ડાઉન મેમરી લેન ઉર્ફે સ્મૃતિઓની કુંજગલીઓમાં ખોવાઇ જવાનો જાદૂ! જસ્ટ થિંક. એવું નથી બન્યું કે ઘરને ઉંઘુ-ચત્તું કરીએ દિવાળી નિમિત્તે, અને ખોવાઇ ગયેલી (પણ કયાંય દૂર ન ગયેલી) કોઇ વસ્તુ જડી આવે? ફૂટપટ્ટીથી જૂના બોરિયાં સુધી? સાડીના કાપેલા ફોલથી રૂંછા નીકળી ગયેલા બોલ સુધી? ચીજો જવાની થાય, ત્યારે એનું મૂલ્ય પ્રિમિયમ થઇ જતું હોય છે, નહીં?પણ હજુ યે ડિજીટલ યુગમાં ય ઘર ઘર કી કહાની જેવી આ એકિટવિટી એ આપણી સંસ્કૃતિ નો એક મહત્વ નો ભાગ છે.

‘એ લોટ કેન હેપન ઓવર એ કોફી’ની માફક આ સાફસૂફીમાં કેટકેટલું થઇ શકે છે ?

મિત્રો સાથે મળીને સાફસફાઇ કરવામાં એક તો રેડીમેઇડ ગિફ્‌ટ રેવર્સ અને સોરી-થેન્કસની courtesy માં ખોવાઇ જતી સાચી મિત્રતાની કસોટી થાય છે અને કામનો થાક નથી લાગતો હલ્લા ગુલ્લા હસીખુશીની મોમેન્ટસ અવનવી કોમેન્ટસથી યાદગાર બની જાય છે. આવું થાય ત્યારે ઘૂળઝાળા એ ઢસરડો નહીં, પણ ઘરની બહાર નીકળ્યા વિનાની પિકનિક બની જાય છે. આમ પણ ખાણીપીણી તો રેડીમેઇડ પાર્સલથી કે બીજા ઘરેથી જ મંગાવવાની હોય ને ! એવી જ રીતે મધરાત સુધી ખુલ્લી રહેતી દુકાનોમાં રાત્રે ગરમ ગાંઠિયાની જયાફતોમાં જે યુનિટી વધે છે, એ એસોસીએશનની મેમ્બરશિપથી વધતી નથી !

ઘણા લોકોને યાદો નહીં, પણ વળગણ હોય છે જરીપુરાણી ફાલતુ વસ્તુઓનું. જરૂર પડે ત્યારે એમનો સંઘરેલી ટાંકણી પાછી કદી હાથવગી હોય નહિ, એટલે તત્કાળ નવું સ્ટેપલર ખરીદવું પડે, એ વળી અલગ જ વાત થઇ ગઇ! સ્મૃતિઓ એક બાબત છે, અને કોહવાયેલા મૃતદેહને વળગી રહેવું સાવ જુદી અને ખોટી બાબત છે. જીવનમાં સતત નવાને આવકાર દેવો પડે, એટએટલું નવું ઉમેરાય છે ત્યારે જે ખરેખર નકામું કે વધારાનું જૂનું છે- એ છોડવાની નિર્ણયશક્તિ કેળવવી જ પડે ! નહીં તો ઘર કબાડીખાનું બની જાય !

દિવાળીની સાફસફાઇટાણે ઘરના ખૂણે ખૂણે ઘરમાં રહેતી વ્યક્તિનો સ્પર્શ થાય છે ! આ એક એવો અવસર છે, જ્યારે આપણે આપણા મકાનને ઘર તરીકે અનુભવી શકીએ. એના ખબરઅંતર પૂછી શકીએ ! એના જખ્મો પર વ્હાલથી હાથ ફેરવી શકીએ. એને શણગારી શકીએ ! રહેઠાણ સાથે આપણા મનનું કનેકશન ‘configure’ કરવાનું આ ટાણું છે. ઘરને જોઇને, સ્પર્શીને ભીતરમાં ઉતારી શકાય તેવું ! એની સાથે મેનેજમેન્ટની કિતાબોથી ન મળે એવું ટીમ વર્ક કે ઓપરેશન્સનું ‘લેસન’ ઘેરબેઠા જ મળી જાય, એ વધારામાં !ક્યું જૂનું રમકડું હવે ફેંકી દેવું છે, એની મીઠી તકરાર અને પક્ષ-વિપક્ષમાં થતી ઉગ્ર દલીલો, ફરી મળી આવતી કોઇ વર્ષો જૂની ફાઇલો અને એમાંથી ઉભું થતું જે-તે કાળનું ફોર-ડી હોલોગ્રાફિક ચિત્ર! (ચોથું ડાયેમેન્શન મનનું!) પોતામાં ભળતી ફિનાઇલની ગંધ! બંધ પડેલો કોઇ સુવેનિયર સમો રેડિયો અને વાપર્યા વિના જ જૂની થઇ ગયેલી કોઇ હોંશભેર મળેલી ગિફ્‌ટ! amazing feeling...!!!

આ દિવસો યાદ અપાવી જાય છે દર વર્ષે કે અંધારૂ શાશ્વત છે, અજવાળા માટે મહેનત કરવી પડે છે. કચરો કાયમી છે, સફાઇ માટે શ્રમ કરવો પડે છે, માણસનું શરીર હોય કે મહેલ જેવડું મકાન, એમને એમ રાખો તો ગંદુ, અસ્તવ્યસ્ત જ થવાનું છે. ચોખ્ખું થાય એટલે જ જુનું અને જાણીતું બઘું નવું લાગે છે! એકની એક બાબતો બોરિંગ છે. દર વર્ષે ન બદલાવી શકાય, પણ એની સજાવટ જો સમયાંતરે બદલાવતા રહીએ, એમાં મહેનત કરી ઉમળકાથી નવું નવું ઉમેરી જુનું જુનું સાફ કરી કાઢતા રહીએ તો એ ફરીથી ગમવા લાગે છે. આવું જ માણસોનું, સંબંધોનું, પ્રેમનું છે!

તો, આ દિવાળી ટાણે સાફસફાઇમાં ત્રણ બાબતો કરવા જેવી. એક, ફક્ત ઘરવખરી જ નહિ પણ કોમ્પ્યુટર કે મોબાઇલમાં પણ બોજ બનતો જૂનો કચરો ફગાવવો. ફાલતું કોન્ટેક્ટસ, મેસેજીઝ, મેઇલ્સ, ડુપ્લીકેટ ફોટોગ્રાફ્‌સ, ફોલ્ડર્સ બઘુ ડિલીટ કરવું. નવા ની જગ્યા થાય, અને જૂનામાં જે ખરેખર કામનું છે એ ઢગલામાં દટાવાને બદલે દેખાય! બે, જુની યાદો તાજી કરતી ચીજો મળે, ભલે એ છાપાનું કટિંગ હોય કે તૂટેલી લખોટી ત્યારે એના સંગાથે જરા સ્મરણોની સહેલગાહ કરી લેવી!ત્રીજી અને સૌથી અગત્ય ની વાત કે ઘર ની સાફ સફાઈ ની સાથે મન માં રહેલા કુવિચારો,પૂર્વગ્રહો,અને દોષો ના પણ બાઝેલા જાળા કાઢવા સમજણ ની સાવરણી વાપરવાનું ભૂલતા નહિ...

-કમ ઓન, ફિનિશ ધ મિશન. 

છેલ્લો સીન : 

કચરો ભેગો કર્યો બુદ્ધિના ડહાપણે રે,

ખાલી કરો તો રહેવાનું મળે આપણે રે!